A palabra maquis ten unha orixe francesa, pero seguiuse utilizando en Galicia para nombrar ó movemento guerrilleiro. Foi a palabra máis popular coa que nos pobos coñecíase a "os do monte", ou combatentes contra o franquismo, refuxiados entre as árbores e arbustos da zona rural galega e española.
Quen eran os maquis?
Eran un conxunto de guerrillas antifranquistas de resistencia que comezou na guerra civil. Moitos dos seus integrantes morreron o foron detidos, outro lograron escapar hacia Francia e Marrocos. O final dos maquis o marcan as mortes de Ramón Viola e José Castro.
Movíanse por zonas montañosas e boscosas cheas de vexetación para poder agocharse. Elixíanas onde puideran contar coa colaboración de polo menos unha parte da poboación porque se non sería complicado manter o grupo en funcionamento. Esta xente que lles prestaba axuda eran coñecidos como enlaces. Dábanlles alimento e escondite cando era necesario, pero sobre todo tamén información. As veces desempeñaban funcións como de correos e outros encargos para as partidas.
Tiñan un carácter político plural como o do bloque republicano, cunha presenza importante dos comunistas, socialistas e anarquistas, pero por diversas casusas o predominio comunista foi gañando autoridad en relación as demais corrientes que había nese momento.
O territorio dos maquis.
Os pioneiros deste movemento deuse en Galicia e o seu nome foi A Federación de Guerrillas de León-Galicia. A rebeldía foise estendendo empezando por Asturias que elaboraron moitas tácticas entre socialistas e comunistas que despois a través dunha gran rede de enlaces chegaba a Galicia.
No caso do País Vasco o partido comunista apenas tiña implantación popular entre o proletariado da rexión senón que estaba dominado polos socialistas.
Os maquis seguiron a crecer e creouse o Exército da Zona Centro, que formaban parte as comunidades do interior de España.
A Agrupación de Levante e Aragón converteuse na máis importante xa que foi unha creación dos responsables comunistas en Francia e estivo baixo o control directo da dirección do PC.
A Federación de Guerrillas de León-Galicia.
Elixiuse un comité director presidido polo socialista Marcelino Fernández Villanueva, co cenetista Marcelino de la Parra e o socialista César Rios como axudantes. O obxectivo da Federación non era derribar o franquismo mediante a loita armada, senón manter viva a resistencia ata que se fixera a intervención das potencias aliadas que todos daban por segura.
En abril de 1943 editaron o primeiro número do " El guerrillero" ,órgano de expresión da Federación, impreso clandestinamente.
A Federación actuaba no oeste de León, no Bierzo, Cabrera...no este de Ourense, en Viana do Bolo, Puebla de Trives, Valdeorras... e o sureste de Lugo, en Fonsagrada e Quiroga.
Vivían do que lles daban os seus enlaces, e sobre todo dos golpes económicos executados sempre contra persoas afines ao réxime franquista, e cuxo resultado destinábase normalmente á compra de armamento no mercado negro de Portugal.
A guerrilla tamén daba charlas políticas entrando por sorpresa nos pobos, e facía sabotaxes contra os vehículos de liña e o tendido eléctrico.
Os maquis pasaban largar tempadas ocultos en casas de toda confianza, individualmente ou por parellas. Cando o perigo era maior, refuxiábanse na serra do Eixe, territorio libre para os guerrilleiros durante varios anos.
